1. Giới thiệu

NH₃ (amonia tự do) và NH₄⁺ (amoni) là hai dạng nitơ amoni chính tồn tại trong nước nuôi thủy sản. Chúng là sản phẩm chính từ phân thải, thức ăn dư thừa và xác sinh vật.

Hiểu rõ quá trình hình thành và độc tính của NH₃/NH₄⁺ là chìa khóa để duy trì môi trường nước an toàn, bảo vệ sức khỏe tôm cá và tăng năng suất nuôi.

2. NH₃/NH₄⁺ là gì?

• NH₃ (Amonia tự do):

  • Dạng khí hòa tan trong nước.

  • Độc hại cao, đặc biệt ở pH và nhiệt độ cao.

• NH₄⁺ (Amoni):

  • Dạng ion dương sau khi hòa tan.

  • Ít độc hơn NH₃, tồn tại nhiều hơn ở pH thấp hoặc nhiệt độ thấp.

Cân bằng hóa học trong nước:
                      NH₄⁺ ⇄ NH₃ + H⁺

• pH cao → NH₃ nhiều → độc tính tăng.

• pH thấp → NH₄⁺ nhiều → ít độc.

3. Quá trình hình thành NH₃/NH₄⁺ trong ao nuôi

3.1. Nguồn gốc NH₃/NH₄⁺

• Phân thải của tôm, cá, thủy sản.

• Thức ăn dư thừa phân hủy.

• Xác tảo, vi sinh vật và sinh vật chết.

• Nước cấp chứa sẵn NH₄⁺.

3.2. Tăng NH₃ khi điều kiện nước thay đổi

• pH tăng → cân bằng dịch chuyển về NH₃.

• Nhiệt độ cao → NH₃ chiếm tỉ lệ cao hơn.

• Hệ vi sinh chưa phát triển → NH₄⁺ chuyển hóa chậm, NH₃ tích tụ.

4. Ảnh hưởng của NH₃/NH₄⁺ đến thủy sản

4.1. NH₃ – chất độc cấp tính

• Gây stress, tổn thương mang, rối loạn hô hấp.

• Tăng nguy cơ suy giảm miễn dịch và bệnh tật.

• Nồng độ cao → tử vong nhanh, đặc biệt với cá nước ngọt nhạy cảm.

4.2. NH₄⁺ – ít độc, nhưng vẫn cần quản lý

• Dạng này ít độc nhưng tích tụ lâu dài → tăng NO₂⁻ và NO₃⁻ trong nước.

• Khi hệ vi sinh yếu → NH₄⁺ chưa chuyển hóa → làm ô nhiễm nước.

5. Ngưỡng an toàn NH₃/NH₄⁺

• NH₃: nên < 0.02 – 0.05 mg/L trong nuôi cá nước ngọt; < 0.1 mg/L với cá biển và tôm trưởng thành.

• NH₄⁺: có thể ở mức 1 – 10 mg/L mà không gây độc cấp tính, nhưng lâu dài vẫn ảnh hưởng tăng trưởng và sức khỏe.

• Chú ý: pH và nhiệt độ thay đổi → tỉ lệ NH₃ tăng, nguy cơ độc tính cao hơn.

6. Giải pháp kiểm soát NH₃/NH₄⁺

6.1. Quản lý thức ăn và chất thải

• Cho ăn đúng lượng, tránh dư thừa.

• Hút bùn đáy, loại bỏ xác sinh vật và thức ăn thừa.

6.2. Tăng cường vi sinh nitrat hóa

• Bổ sung Nitrosomonas/Nitrobacter để chuyển NH₄⁺ → NO₂⁻ → NO₃⁻.

• Tăng diện tích bám (bio-media) và oxy hòa tan.

6.3. Điều chỉnh pH và nhiệt độ

• pH vừa phải (~7 – 8) → giảm NH₃ tự do.

• Kiểm soát nhiệt độ và oxy → hạn chế stress.

6.4. Thay nước hợp lý

• Không thay quá nhiều cùng lúc → tránh mất vi sinh.

• Duy trì nồng độ NH₃/NH₄⁺ ổn định, giảm tích tụ độc hại.

7. Kết luận

NH₃/NH₄⁺ là các dạng nitơ amoni cơ bản trong nuôi thủy sản, có độc tính trực tiếp và gián tiếp. NH₃ tự do là chất độc mạnh, NH₄⁺ ít độc nhưng có thể chuyển thành NH₃ nếu pH tăng.

Kiểm soát NH₃/NH₄⁺ thông qua quản lý thức ăn, duy trì hệ vi sinh và ổn định môi trường nước là chìa khóa để đảm bảo sức khỏe và tăng trưởng tối ưu cho tôm cá.